ایلدا نیوز / محمد منصوری

انجمن‌های دانشجویی، اوایل دهه ۱۳۲۰ از دانشگاه تهران فعالیت‌های خود را آغاز کرده بودند . در دوران ۳۷ ساله حکومت محمدرضا پهلوی،دانشگاه متن تحرکات سیاسی بود که از دل این انجمن‌ها افراد شاخص سیاسی بیرون آمدند. بسیاری از آن‌ها هر یک سردمدار و از اعضای موثر یکی از تشکل‌ها و احزاب خارج از دانشگاه شدند. دامنه نفوذ دانشجوها نه تنها از مرز دانشگاه ،که حتی از مرزهای ایران نیز گذشت و بسیاری از دانشجویان خارج کشور را که دل در گرو ایران و اسلام داشتند درگیر خود کرد .کوتاه سخن آن‌که ، از بدو تاسیس انجمن‌ها ، نسل‌های مختلفی از مبارزان سیاسی رشد یافتند که اولین تجربه‌های سیاسی خود را از آنجا آغاز کرده بودند و البته هر نسل از ایشان در سپهر تاریخ و سیاست ایران گامی موثر برداشتند . بی‌تردید نقش دانشجویان داخل و خارج از ایران در پیروزی انقلاب غیرقابل انکار است . پس از پیروزی انقلاب نوبت نسلی رسید که در ایام مبارزه مشغول تحصیل بودند . روزها از پشت هم می‌رفت و می‌آمد ، اما این نسل هنوز خودی نشان نداده بود . در فضایی که تحت‌تاثیر انقلاب قرار داشت ، ابرهای رادیکالیسم ، آسمان جامعه و سیاست ایران را تیره کرده بود ، شور انقلاب و هیاهو از در و دیوار شهر(تهران) بالا می‌رفت . دانشجویانی که خود را «دانشجویان مسلمان و پیرو خط امام خمینی (ره) » می‌نامیدند ، از دیوارهای سفارت آمریکا بالا رفتند ، تا جهانی را در بهت و ناباوری فرو برند . این تعجب حتی دامان رجل سیاسی انقلاب را نیز گرفته بود ، مرحوم آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در خاطرات خویش چنین می نویسد: «در ۱۳ آبان۵۸ من و آقای خامنه‌ای در مکه بودیم که خبر تصرف سفارت آمریکا را شب هنگام در پشت‌بام محل اقامتمان هنگامی که آماده خواب می‌شدیم از رادیو شنیدیم ؛ تعجب کردیم زیرا انتظار چنین خبری را نداشتیم ، سیاستمان هم این نبود.» [رفسنجانی۱۳۸۳،ص۳۷۰] این در حالی ست که برطبق «قرارداد وین درباره روابط سیاسی»(ماده بیست و دو،بیست و چهار و سی‌ام)سفارت‌خانه‌ها ، بایگانی ، اسناد این مکان‌ها و همچنین محل اقامت ماموران از مصونیت سیاسی برخوردارند ،این بدان‌معناست که کشور میزبان کلیه تدابیر لازم جهت محافظت از اماکن دیپلماتیک در برابر تجاوز و خرابکاری را اتخاذ نماید و حافظ امنیت آنان باشد ، ولی در ۱۳آبان ۱۳۵۸ سفارت ایالات متحده آمریکا واقع در محدوده خیابان طالقانی تسخیر گردید .
شعارهای ضدآمریکایی شاید اول بار در خرداد۵۸ رخ داد ، زمانی‌که سنای آمریکا و برخی سیاستمداران این کشور اعدام‌های انقلابی را محکوم کردند ، البته این تا حدی طبیعی بود چرا که آمریکا حامی اصلی نظامی به نظر می‌رسید که به تازگی برکنار شده و اظهاراتی این چنین ، آتش خشم انقلابی‌ها را نسبت به آمریکا شعله‌ورتر می‌کرد . چندین روز قبل از انقلاب ، اندیشه تسخیر سفارت آمریکا شکل گرفته بود ، اما ابراهیم یزدی ، وزیر اموز خارجه ، از طرف دولت موقت رهبری انقلاب را قانع کرد که این کار به ضرر ایران خواهد بود و خود از طرف امام خمینی(ره) ماموریت یافت تا غائله را ختم کند . نهایتا در آبان ماه۱۳۵۸ دانشجویان پیرو خط امام(ره) که خشمگین بودند خود را برای اعتراض به سیاست‌های آمریکا آماده می‌کردند . بحث داغ میان آن‌ها این بود که باید وارد سفارت شوند یا نه ؟ آنگونه که از نوشته‌های خانم معصومه ابتکار به دست می‌آید ، برنامه‌ریزی برای تسخیر سفارت تنها چندروز پیش از آن آغاز شده بود . دانشجویان در فکر اعتراض شدیدالحن نسبت به آمریکا برای پذیرفتن شاه هستند و با یکدیگر بحث می کردند که چگونه آمریکا را وادار به تحویل شاه به ایران کنند . در همین ایام سخنان تند رهبر انقلاب بر ضد استکبار توجه دانشجویان را به خود جلب می‌کرد . امام با اعتراض به قراردادهای ایران و آمریکا می‌فرمایند: «تمام گرفتاری‌های ما و مسلمین از آمریکا است.» یا «بشکند قلم‌هایی که برای این‌ها کار می‌کنند و ببرد زبان‌هایی که به نفع این‌ها صحبت می‌کنند.»
دانشجویان پیش از برنامه‌ریزی برای تسخیر سفارت ایالات متحده از طرف آیت‌الله موسوی خوئینی‌ها نظر امام خمینی(ره) را جویا شدند و اگرچه خوئینی‌ها هیچ‌گاه پیش از تسخیر سفارت با امام دیدار نکرد ، اما سخنرانی‌های امام دانشجویان را به این باور رساند که موسوی خوئینی‌ها قبلا نظر امام(ره) را جلب کرده است (۱).
اما دانشجویانی که تا این اندازه در پی جلب رضایت و پشتیبانی امام بودند ، به هیچ روی با دولت موقت و شخص مهندس بازرگان چنین مواجهه‌ای نداشتند . اما آنچه میان مهندس بازرگان با دانشجویان خط امام و جوانان انقلابی فاصله انداخته بود روحیه اصلاح‌طلبانه آرامش بود . در روزهایی که حتی در و دیوار شهر در تب انقلاب می‌سوخت ، سرعت جوانان انقلابی بیش از آن بود تا باب طبع سیاستمدار کهن‌کاری چون بازرگان باشد .

این اختلاف رویکرد به جز اختلاف نسل‌ها دلایل دیگری داشت؛ داستان از زمانی آغاز شد
که گروهی از نهضت آزادی که با هم رویکرد نهضت را در مبارزه با شاه نمی‌پذیرفتند و معتقد بودند کار سیاسی و مبارزه برای مهندس بازرگان اصل نیست ، سازمان مجاهدین خلق را تشکیل دادند تا تشکیلاتی رادیکال‌تر ایجاد کرده ، محل اجتماع مبارزان حرفه‌ای باشند .آنان در ابتدا معتقد بودند که مهندس بازرگان فقط قرآن می‌خواند در حالی که آنان در پی عمل به قرآن بودند و از قضا از مجموع آیات توجه ویژه‌شان به آیات جهاد و مبارزه بود .ولی سرانجام آن تندروی‌ها به مارکسیست شدن اکثریت باقیمانده از اعدام‌های شاه منجر شدکه پس از آن مهندس بازرگان بیش از پیش به رویکرد اصلاح‌طلبانه خویش اعتقاد پیدا کرد.
در سوی مقابل جوانان و دانشجویان نیز به بازرگان و دولت وی القابی چون سازش‌کار(که در آن جو و فضا قطعا ناسزا به حساب می‌آمد)می‌دادند.آنچه خشم آنان را بیشتر بر می‌انگیخت ، دیدار سه روز قبل مهندس بازرگان، ابراهیم یزدی و مصطفی چمران با زبینگنیف برژینسکی مشاور امنیت ملی کاخ سفید در الجزایر بود . هنوز این هیئت سه‌نفره غبار سفر نزدوده بودند که سفارت آمریکا در ایران به اشغال دانشجویان درآمد ! .شاید تنها شعری که در این شرایط به ذهن مهندس بازرگان متبادر می شد همان اشعار ملک الشعرای بهار بوده باشد ، آنجا که سروده است :

فغان ز جغد جنگ و مرغوای او / که تا ابد بریده باد نای او
بریده باد نای او و تا ابد / گسسته و شکسته پر و پای او

این دیوار بلند بدبینی و بی‌اعتمادی منجر به آن شد که دانشجویان داخل سفارت با شنیدن خبر استعفای مهندس بازرگان خوشحال شده و احساس پیروزی کنند .

در حالی که استعفای مهندس بازرگان خود بیانگر شرایط سخت و پیچیده‌ای بود که بر دوش می‌کشید . نهایتا با انتقاد از تعدد مراکز قدرت (۲) ، عطای دولت را به لقای آن بخشید . بنابراین ، خطاب به امام(ره) نوشت: ” باکمال احترام معروض می دارد پیرو توضیحات مکرر و نظر به اینکه دخالت‌ها ، مزاحمت‌ها ، مخالفت‌ها و اختلاف‌نظرها ، انجام وظایف محوله و ادامه مسئولیت را برای همکاران و اینجانب مدتی‌است غیرممکن ساخته و در شرایط تاریخی حساس حاضر ، نجات مملکت و به ثمر رساندن انقلاب بدون وحدت کلمه و وحدت مدیریت میسر نمی‌باشد بدین‌وسیله استعفای خود را تقدیم می‌دارد تا به نحوی که مقتضی می‌دانند کلیه امور را در فرمان رهبری بگیرند یا داوطلبانی که با آن هماهنگی وجود داشته مامور تشکیل دولت فرمایند . باعرض سلام و دعای توفیق !
(مهدی بازرگان،۱۳۵۸/۸/۱۴).
به این ترتیب و پس از حمایت همه‌جانبه امام خمینی(ره) از این حرکت دانشجویان ، دولت موقت ساقط شد . این نخستین کنش سیاسی دانشجویان پس از انقلاب و دامنه‌دارترین آن تا همین امروز بوده است.تسخیر سفارت آمریکا توسط دانشجویان پیرو خط امام(ره) نقشه سیاست در ایران انقلابی را تغییر داد .پایان کار دولت موقت در واقع پایان حضور سیاستمداران ملی- مذهبی در سپهر سیاست ایران بود و از آن‌سو سیاست خارجی آمریکاستیز را تا دهه‌های بعد روی میز دولت‌های آتی قرار داد.
(۱) [شرق / آبان ۱۳۸۳ / شماره ۶۱۵ ]
(۲)[کیهان / آبان ۱۳۵۸ / هفدهم رجب ۱۴۰۰ / شماره ۱۱۰۱۰]

چاپ شده در نسخه ۴۷۳ هفته نامه سیمره